Bij de Koninklijke Eijsbouts in Asten (Noord-Brabant) is de afgelopen maanden hard gewerkt aan de restauratie van de middeleeuwse Salvatorklok van IJlst. De klok werd in 1542 gegoten door de Kamper klokgieters Geert van Wou II en Johan ter Steghe.
Intussen is de klok terug in IJlst en hangt zij op haar oude vertrouwde plekje in de toren van de Mauritiuskerk aan de Eegracht - naast de klok uit 1700 van de Friese klokgieter Petrus Overney.

Voor restauratie naar Asten
In februari van dit jaar is de klok vanuit het Stadsplantsoen van IJlst - waar zij jarenlang weer en wind heeft getrotseerd - voor restauratie naar het Brabantse Asten gebracht. Zie onze Nieuwsbijdrage IJlster Salvatorklok wordt gerestaureerd van 13 februari van dit jaar.

Salvatorklok en klok Overney – geroofd tijdens WO II
Voor we iets vertellen over de restauratie van de klok bespreken we de veelbewogen geschiedenis van de klokken tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. Beide zijn tijdens de zogeheten Klokkenvordering (lees: klokkenroof) door de bezetter opgeëist en uit de toren gehaald. Via één van de opslagplaatsen zijn ze met talloze andere klokken naar Duitsland vervoerd om daar te worden omgesmolten tot oorlogstuig. Van dat omsmelten is het gelukkig niet gekomen want de Salvator is na de oorlog, samen met de klok van Overney en het klokje van het voormalige raadhuis van de elfstedenstad, naar IJlst teruggekomen.
We hebben geen afbeelding kunnen vinden van het vorderingsbevel voor IJlst. Wel van een vergelijkbaar document voor het Gelderse Ede, gedateerd 18 juni 1941.

Indeling in 5 categorieën klokken
De kerkklokken waren ondergebracht in 4 categorieën: A, B, C en D. Klokken met de letter D waren van monumentale waarde en daarom ‘beschermd’; de waarde van de klokken met de letter C was 'twijfelachtig' en klokken met het merkteken A of B moesten onmiddellijk worden afgegeven. Stond er ook een P (van Prüfung) op de klok dan moest de waarde ervan nader worden onderzocht. De beide klokken van de Mauritiuskerk kregen, behalve een A, ook een P waarna ze ‘ter nadere beoordeling’ naar de opslagplaats in Meppel zijn gebracht. Van die nadere beoordeling is het niet gekomen want de loods bleek op een gegeven moment door de bezetter leeggeroofd te zijn. De klokken zijn uiteindelijk met talloze andere op het klokkenkerkhof van Hamburg-Vedel beland.

Klokkenkerkhof Freihafen Hamburg-Vedel. [Foto's 1946 en 1947; Bundesarchiv Deutschland/Koblenz]

Terugkeer van de IJlster klokken na de oorlog
Na de oorlog is vastgesteld dat er rond de 5000 klokken verloren zijn gegaan (lees: omgesmolten) en dat er zo’n 4000 naar Nederland terug zijn gekomen. Daaronder de klok van Overney en, mét scheur en andere oorlogsverwondingen, de Salvatorklok. Beide klokken droegen de letter P van Prüfung, zo blijkt uit een artikel in de Leeuwarder Courant van november 1945, waarin de Rijksarchivaris van Friesland, dr. A. L. Heerma van Voss, een overzicht geeft van de bijna 300 Friese klokken die na de oorlog zijn teruggekomen uit Hamburg.
Klik op Alde Fryske Tsjerken Nr. 23/2020 om op p. 5 het krantenartikel te lezen. De bijdrage van Hans Willems in bovengenoemde aflevering, getiteld Voer voor de Duitse oorlogsindustrie (p.1 e.v.), geeft een goed beeld van de klokkenroof. Datzelfde geldt voor de foto van het ‘klokkenkerkhof’ van Hamburg-Veddel dat vlakbij de haven lag. Daar lagen ook de drie IJlster klokken te wachten op hun lot: de Salvatorklok, de klok van Overney én het klokje van het oude raadhuis van IJlst.

Hierboven en hieronder de Salvatorklok in de opslagplaats in Meppel. Op de mantel is nog een deel van het registratienummer 2/133 A te zien. De letter A stond voor onmiddellijk afgeven. Het gewicht van 1311 kg aan klokkenbrons heeft bij die 'waardering' misschien wel een rol gespeeld. Op de klok stond ook de letter P van Prüfung. [Foto's: Beeldbank RCE]Hieronder de klok van Petrus Overney (650 kg) uit 1700 met aanduiding 2/128 A en, nog net te lezen,
de P van Prüfung. Let op de sierlijke aansluiting van de kroon op de klok. [Foto: Beeldbank RCE]

Het klokje van het oude stadhuis aan de Galamagracht (ca. 1500?; gieter niet bekend; 30 kg).
Het was gemerkt Gemeente IJlst 2/130 A. Sinds de jaren '80 van de vorige eeuw hangt het in het Gemeentehuis aan de Stadslaan. [Foto: Beeldbank RCE]

Gelukkig kwamen de drie IJlster klokken terug uit Duitsland - zij het de Salvator met een scheur en andere beschadigingen. De scheur werd na de oorlog gelast maar bij gebrek aan de juiste techniek ontstond later opnieuw een scheur. In 1970 werd daarom besloten om bij de klokkengieterij Eijsbouts in Asten een replica te laten gieten. De oude klok kreeg een plekje in het Stadsplantsoen. In IJlst is altijd de wens blijven bestaan om de Salvatorklok met behulp van de nieuwste technieken te laten restaureren en dat is nu na ruim een halve eeuw gelukt. Dankzij de vasthoudendheid van de IJlsters en met inzet van onze stichting én verschillende subsidiegevers. De klok uit 1970 zal worden verkocht en de opbrengst komt – natuurlijk - ten goede aan de restauratie van de Salvator.

Wat is er de afgelopen maanden aan de klok gedaan?
Beschadigde gedeelten van de mantel en barsten en scheuren binnenin de kelk zijn hersteld, slechte stukken van de slagrand zijn uitgeslepen en, met gebruikmaking van het originele materiaal, zijn passende invullingen gegoten en ingelast.

Voor het laswerk moest de klok worden beplakt met elektroden en zorgvuldig in isolatiemateriaal worden ingepakt om vervolgens langzaam tot zo’n 4 à 500 graden te worden verhit. Dit laatste komt heel precies want als de klok te snel wordt verhit of niet overal even heet wordt, ontstaan nieuwe scheuren en barsten.

Ook is er, naar model van de oorspronkelijke kroon, een nieuwe kroon gegoten. De oude kroon kon niet meer worden gerestaureerd. Onderstaande foto geeft het prachtige resultaat van alle inspanningen van de afgelopen tijd. Linksboven de Salvator Mundi (Christus als Redder van de Wereld) zijn nog (blijvende) sporen van de oorlog te zien. Deze zijn niet meer van invloed op de klank van de klok.

Het restauratiewerk is intussen afgerond, de klok is gestemd en sinds kort hangt zij weer op haar vertrouwde plekje - naast de klok van Petrus Overney. Over het terughangen van de klok berichten we in één van de komende Nieuwsbijdragen.

Meer lezen over de Salvatorklok? Klik op: Drylster Kypmantsje en Salvatorklok IJlst (2021)
Meer lezen over o.a. luidklokken? Klik op RCE-Brochure Luidklokken en Beiaarden

Bericht geplaatst op 26 juli 2023

Onderstaande fotoreportage geeft een mooi beeld van de restauratiewerkzaamheden.
Henk van Blooijs van de Koninklijke Eijsbouts maakte de foto's - waarvoor veel dank!

We zien:

* het afslijpen van de oude kroon

* de afgeslepen kroon

* de nieuwgegoten kroon

* schade aan de klok

* voorbehandelde schadeplekken

* de klok ingepakt en beplakt met elektroden

* het precisielaswerk